انسان قبل از تولد/ عالم ذرّ /بخش اول

زراره از امام صادق روایت می کند که درباره «آیه میثاق» از ایشان سؤال کردم،فرمودند:معرفت در آن موقف در قلوب بنی آدم تثبیت شد امّا آن ها آن «موقف» را فراموش کردند و روزی به یاد خواهند آورد:ثبتت المعرفة فی قلوبهم و نسوا الموقف سیذکرونه یوما ما.[9]

در جایی دیگرروایت شده که آن پیمان ملاقاتی با خدا بود امّا اکنون فراموش شده است: کَانَ ذَلِکَ مُعَایَنَةَ اللَّهِ فَأَنْسَاهُمُ الْمُعَایَنَةَ وَ أَثْبَتَ الْإِقْرَارَ فِی صُدُورِهِم[10]

علمای اهل حدیث اکثراً این قول را پذیرفته اند مانند سیّد هاشم بحرانی[11] و لاهیجی که به شدّت از این قول دفاع می کند.[12]

الف) نقد وبررسی قول اوّل«عالم ذرّ»

1-     مخالفت باظاهر آیه

روایاتی که پشتیبانی می کنند از این قول،برآنند که «ذریّه» از پشت حضرت آدم خارج شده اند،در حالی که در آیه میثاق آمده است «وإذ أخذ ربّک من بنی آدم» خداوند ذریّه را از فرزندان آدم بیرون آورد.[13]همچنین در آیه بعد می فرماید: أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ[14]اگر ذریّه از حضرت آدم بیرون آمده باشند نباید بگویند «أشرک آباؤنا » زیرا حضرت آدم مشرک نبود.[15]

در جواب بخش اوّل این نقد می توان که اگر خداوند کریم می فرمود:« و إذ أخذ ربّک من آدم من ظهوره ذریّته»شاید این شبهه پیش می آمد که منظور فقط فرزندان بلافصل حضرت آدم هستند،نه تمام بشری که از نسل اویند و بیان حضرت حقﷻ ناقص می شد.

امّا درباره این که ذریّه از حضرت آدم نیستند زیرا حضرت آدم مشرک نبود.امّا آنان می گویند : پدرانمان مشرک است: أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ[16]. این مطلب به نظر خیلی روشن است زیرا آیه شریفه بعدی در مقام بیان برخی از کسانی است که عهد و پیمان را فراموش کردند نه همه انسان ها.برخی از انسان ها می گویند « إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ[17]که پدرانشان مشرک نبودند و برخی می گویند:إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ[18] زیرا خداوند در بین این دو جمله از کلمه«أو» استفاده کرد،که بیان تفاوت این دو گروه است.و از حرف عاطفه «واو»استفاده نکرد.و منظور بیان برخی از پیمان شکنان بوده نه تعمیم آیه 173 اعراف به تمامی پیمان شکنان.لذانقد دوّم نیز وارد نمی باشد.

2-     استلزام تناسخ

اگر بگوییم که ذریّه حضرت آدم  به صورت ارواح به ذرّات تعلّق گرفته اند وسپس آن ها را رها کرده و سپس به این بدن های مادّی تعلق گرفته اند،مستلزم تناسخ است.[19]

در جواب این شبهه می توان گفت: همچنان که ما به «معاد جسمانی » اعتقاد داریم و آن را «تناسخ» نمی نامیم،چه استبعادی دارد که به این مطلب قایل شویم که سلّول اصلی انسان ها را از حضرت آدم  تا بدو تولّد نسل به نسل منتقل می شود تا انسان ها به دنیا بیایند، و آن سلّول اوّلی مورد سوال قرار گرفت،چنانچه در انتقال «ژنتیک» قرن ها یک «ژن» از پشتی به پشتی منتقل می شود تا به فرزندی برسد.

3-     حجّیت عهد و پیمان در فراموش ناشدنی بودن آن است

نقد دیگری که بر قائلین به عالم ذرّ می شود این است که «عهد و پیمان» در صورتی حجّت می باشد که فراموش نشود،اگر عهد و پیمان فراموش شود «حجیّت»خویش را از دست خواهد داد.[20]

می توان این گونه به این نقد پاسخ داد که حکمت خداوند متعالﷻ بر این بوده است که این عهد و پیمان فراموش شود،وفقط با تزکیه نفس به یاد آورده شود.امّا چرا این پیمان گرفته شد؟بدلیل این گرفته شد تا مشرکان روز قیامت نگویند ما هیچ حجّتی نداشتیم.

ما انسان ها چه قبلاً «عهد و پیمانی » با خداوند بسته باشیم چه نبسته باشیم بالاخره در این دنیا برای آزمایش آمده ایمِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا»[21]،خداوند با «پیمان ذرّ» هم حجّت را برهمه انسان ها خصوصاً کافران تمام می کند هم تفضّلی است به انسان ها تا با تزکیه نفس آن پیمان را به یاد دارندو خدای خویشتن را بشناسند:« و لو لا ذلک ما عرف أحد ربه.»[22]که در سوره شمس فرمود:وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها، فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها ،قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها [23]

ما خوبی و بدی را به انسان الهام کردیم،کسی به رستگاری می رسد که آن را تزکیه کند.

چه اشکالی دارد که بگوییم خداوند متعالﷻ آن پیمان را از انسان ها گرفت و عمداً از یادشان برد تا اولاً: امتحانی باشد برای آنان که بوسیله تزکیه نفس متذکّر شوند و ثانیاً: عذری برای کافران در قیامت نماند و ثالثاً: راهی باشد تا انسان ها، خدای خویش را بشناسند زیرا انسانهای محدود بدون یاری نامحدود که خداوندﷻ باشد،توانایی شناخت ایشان را نخواهند داشت.

ب‌)    فواید قایل شدن به «عالم ذرّ»

فایده اوّل: پاسخ به سؤالات در مورد سرنوشت اطفال

آخرت اطفالی که می میرند،با «عالم ذرّ» مشخّص می شود.در مجمع البیان روایتی آمده که : نعمتى که در بهشت به اطفال داده میشود، پاداش ایمان آنها در عالم ذر است.[24]

فایده دوّم: پاسخ به  پاره ای از شبهات پیرامون عدل الهی( در اعطای مواهب مادّی و معنوی)

شاید بتوان پاره ای از اختلافات  در خلقت و بهره مندی از فضایل دنیوی (اعمّ از مادّی و معنوی) را به دلیل عملکرد انسان در عالم ذرّ دانست.چنانچه در روایتی داریم که پیامبر گرامی اسلامo بدین دلیل از تمام پیامبران الهی در مقام قرب سبقت گرفتند که از همه زود تر در «عالم ذرّ» اقرار به توحید نمودند.[25]

فایده سوّم:مصون ماندن ازتعابیر متعدّد(واحیاناً مخالف با ظاهر قرآن کریم):

همان طور که می دانیم اگر قایل به عالم ذرّ نباشیم باید تفاسیر مختلفی از آیه شریفه داشته باشیم،این کار هم تکلّف آور است،هم این که خوانندگان و محقّقان را دچار سردرگمی می کند،زیرا هریک از مفسّرین گرامی یک تعبیر از عالم ذرّ ارائه می دهد: سیّد عبد الحجت بلاغی می گوید منظور از «ذرّ» سلّولهای مغز است[26]،علّامه طباطبایی به «عالم ملکوت جهانی» و «ملکوت تمام انسانها به صورت جمعی» اشاره می کند وعدّه ای تمثیل می دانند[27] و...

 

 

[1]- اعراف،172-173.

[2]- راغب اصفهانی،ج2،ص9.

[3]- اعراف،173.

[4]- آل عمران،38.

[5]- شرتونی،رشید،مبادئ العربیه،تنقیح حمید محمّدی،قم،انتشارات دارالعلم،چاپ یازدهم1428ق،ج3ص125:اسم الجمع:هو ما یدلّ علی جماعه و لامفردله من لفظه نحو:«خیل» و«شعب.

[6]- طوسى محمد بن حسن ، التبیان فى تفسیر القرآن،دار احیاء التراث العربى، بیروت،بی تا، ج5،ص26.

[7]- شیرازی،مکارم و همکاران،تفسیر نمونه ،ج7،ص6.

[8]- محمد بن مسعود عیاشى، تفسیر العیاشی، 2 جلد، چاپخانه علمیه تهران، 1380 هجرى قمری،ج2،ص40.

[9]- احمد بن محمد بن خالد برقى، المحاسن، دار الکتب الإسلامیة قم، 1371 هجرى قمری،ج1،ص241.

[10]- علامه مجلسى، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 هجرى قمری،ج5،ص223.

[11]- البرهان فى تفسیر القرآنبحرانى سید هاشمبعثتتهران: 1416 ق،ج2،ص6060و607.

[12]- شریف لاهیجى، محمد بن علی،تفسیر شریف لاهیجى ،دفتر نشر دادتهران1373 ش ج2،ص124و125.

[13]- طبرسی،مجمع البیان فى تفسیر القرآن،انتشارات ناصر خسرو،تهران: 1372 ش،ج4،ص765،المیزان،ج8،ص311.

[14]- اعراف،173.

[15]- طبرسی،ج4،ص765:

[16]- اعراف،173.

[17]- اعراف،172

[18]- اعراف،173.

[19]- طباطبایی،المیزان،ج8،ص311،جوادی آملی،فطرت درقرآن،ص123.طبرسی،ج4،ص765:

[20]- طبرسی،مجمع البیان فى تفسیر القرآن،انتشارات ناصر خسرو،تهران: 1372 ش،ج4،ص765:لأن أخذ المیثاق لا یکون حجة على المأخوذ علیه إلا أن یکون ذاکرا

[21]- هود،7

[22]- محمد بن مسعود عیاشى، تفسیر العیاشی، 2 جلد، چاپخانه علمیه تهران، 1380 هجرى قمری، ج2،ص40.

[23]- شمس،7-9.

[24]- طبرسى،فضل بن حسن، ،ج4،ص766.

[25]- بحرانى، سید هاشم، البرهان فى تفسیر القرآن، بعثت، تهران: 1416 ق،ج2،ص606: سهل، عن أبی عبد الله (علیه السلام): «أن بعض قریش قال لرسول الله (صلى الله علیه و آله): بأی شی‏ء سبقت الأنبیاء و أنت بعثت آخرهم و خاتمهم؟فقال: «إنی کنت أول من آمن بربی، و أول من أجاب حین أخذ الله میثاق النبیین و أشهدهم على أنفسهم:أ لست بربکم؟ قالوا: بلى. فکنت أنا أول نبی قال بلى، فسبقتهم بالإقرار بالله».

 

[26]- بلاغى، سید عبد الحجت ،حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، انتشارات حکمت، قم1386 ق ،ج2،ص288.: از هر فرد بشر، از «مغز» او پیمان گرفته میشود.

[27]- طبرسی،ج4،ص766. فیض کاشانى،ملا محسن، تفسیر الصافى،انتشارات الصدر،تهران، 1415 ج2،ص21.